‘Eten, drinken en drugs zijn van oudsher middelen die we gebruiken omdat ze belonend zijn,’ vertelt VU-hoogleraar Taco de Vries. ‘Ze geven ons een prettig gevoel. En alles wat ons een goed gevoel geeft, willen we blijven doen. Ook als we weten dat dit slecht voor ons is.’ Want ons brein is gericht op beloning, stelt de verslavingsexpert. Verslavende middelen zoals alcohol, roken en suikerrijk eten raken ons beloningssysteem veel sterker dan natuurlijke beloningen, zoals een wandeling maken, seks hebben of leuke dingen doen met vrienden. En met die sterke hunkering naar middelen die niet goed voor ons zijn, ligt verslaving op de loer. ‘Dat maakt ze gevaarlijk,’ aldus de Vries.
Wat volgens de neurobioloog ook niet meehelpt, is dat verslavende middelen overal verkrijgbaar en zichtbaar zijn. ‘Je hoeft maar door de stad te lopen en je ziet overal ongezond eten of reclames voor biermerken. En met de opkomst van vapes zijn er voor rokers ook nog volop prikkels.’
Binnen no time verslaafd
De feiten liegen er niet om. Begin je met roken, dan ben je volgens hoogleraar Taco de Vries in no time verslaafd. ‘Nicotine is de meest verslavende stof die we kennen,’ vertelt hij. ‘De kans op verslaving nadat je met roken begint, is één op drie. Dat maakt die stof verslavender dan heroïne.’ Een rookvrije generatie lijkt nog ver weg. Nog steeds rookt een kwart van de jongeren en een vijfde van de volwassen Nederlanders. En hoewel de felle kleurtjes en ogenschijnlijk ‘schone’ rook van de vape anders doen denken, moeten we dit middel volgens de Vries niet als alternatief voor sigaretten gaan zien. ‘Ook vapen is enorm verslavend, omdat er nicotine in zit. En alles wat je in je longen stopt is ongezond’.
Bij alcoholgebruik liggen de verslavingscijfers lager, maar toch drinkt maar liefst tien procent van de Nederlandse bevolking overmatig alcohol (cijfers: Trimbos). ‘We associëren alcohol met leuke momenten, zoals vieringen en sociale gelegenheden, maar ook alcohol kent grote schadelijke effecten,’ vertelt de Vries. Die kennis lijkt nog niet zo wijdverspreid te zijn. ‘Mensen weten niet – of willen niet weten – dat je van alcohol ook kanker kunt krijgen. En we weten dat er aanwijzingen zijn dat alcoholgebruik dementie en Alzheimer kan veroorzaken.’
Verlies van controle
Dat middelen zoals alcohol en roken gevaarlijk zijn, staat buiten kijf. Maar zelfs met een kapotte lever en zwarte longen blijven we die middelen gebruiken. ‘Het heeft allemaal te maken met de controle verliezen over je eigen gedrag,’ stelt de Vries, ‘en dat is een belangrijk symptoom van verslaving.’ De prikkels uit de omgeving en de onthoudingsverschijnselen maken het voor verslaafde mensen lastig om van hun gebruik af te komen. Volgens de Vries gebeurt er daarnaast ook nog iets anders in de hersenen. ‘Als je stopt, blijf je gevoelig voor alles wat met middelengebruik wordt geassocieerd. Die hunkering stopt niet, maar wordt – zeker in het eerste jaar – alleen maar erger. We weten dat 90% van de mensen die stoppen, binnen en jaar weer terugvallen.’ Taco de Vries doet momenteel onderzoek om dit ‘verslavingsgeheugen’ te dempen. ‘We experimenteren met therapieën die dit geheugen manipuleren door middel van EMDR-interventies en het stimuleren of remmen van de activiteit van bepaalde hersengebieden. We weten al dat dit effectief kan zijn.’
Overheid doet niet genoeg
Taco de Vries ziet dat de overheid vooral inzet op preventie. Het uitrollen van voorlichtingscampagnes, terugdringen van verkooppunten, introduceren van rookvrije zones en instellen van verhoogde accijnzen vallen daar allemaal onder. ‘Dat zijn relatief makkelijke maatregelen die niet veel geld kosten. Maar de twee miljoen mensen die al verslaafd zijn, bereik je daar niet mee. Je moet er niet van uitgaan dat die mensen vanzelf zullen of kunnen stoppen, want dat gaat niet gebeuren,’ aldus de verslavingsexpert. Hij stelt dat de overheid hen een fatsoenlijk traject moet kunnen bieden. Daar hangt een prijskaartje aan, maar de verslaving zelf kost onze samenleving ook miljarden. ‘Verslaving is de duurste hersengerelateerde stoornis. De maatschappelijke kosten die samenhangen met roken bedragen al ruim 30 miljard euro. Bij alcohol is dit twee en een half miljard euro. Samen zijn ze goed voor bijna tien procent van de totale ziektelast in Nederland.’
Toch maakt de overheid niet voldoende geld vrij om verslaving aan te pakken, terwijl er volgens De Vries veel meer kennis nodig is om dit effectief te kunnen doen. ‘Op bijna alle terreinen van verslaving is er meer kennis nodig. Op het gebied van preventie, maar ook over hoe je kwetsbare groepen kunt bereiken en om effectievere behandelingen te ontwikkelen.’
Verslavingswetenschappers als Taco de Vries zijn voor hun onderzoek volledig afhankelijk van de overheid. Alternatieve geldstromen zijn er bijna niet. ‘Mensen doneren liever geen geld aan verslaving. Er zijn geen collectebusfondsen en ook patiëntenverenigingen zijn er nauwelijks. Mensen die verslaafd zijn, lopen er liever niet mee te koop.’ De Vries pleit voor structurele financiering voor verslavingsonderzoek, zoals dat in andere landen al wel gebeurt. ‘In Frankrijk wordt een nationaal verslavingsfonds gefinancierd uit accijnzen. Je zou willen dat dat ook in Nederland gebeurt.’
Hoogleraar Taco de Vries en andere wetenschappers hebben onlangs een rapport geschreven, waarin ze pleiten voor structurele financiering voor verslavingsonderzoek. Daar is een Kamerbrief over geschreven, die naar verwachting deze zomer wordt behandeld.