Mensen zonder verblijfsvergunning zijn onder migranten de meest kwetsbare groep. Zij verblijven illegaal in Nederland en moeten in hun onderhoud verzien door zwartwerken. Ook voor huisvesting zijn ze aangewezen op huren op de zwarte markt. In Nederland zijn dit ongeveer veertigduizend mensen, in heel Europa rond de vier miljoen.
‘Kwetsbare groepen worden vaak extra geraakt door grote problemen zoals een pandemie,’ vertelt Maria van den Muijsenbergh, huisarts en hoogleraar van het Radboudumc. Ze onderzocht de effecten van de pandemie op kwetsbare groepen, in projecten van het Radboud University Network on Migrant Inclusion en het AMC, waarbij ook stichting Fairwork en Pharos betrokken waren. In november 2020, tijdens de tweede lockdown, peilden de onderzoekers bij veertien illegale migranten de bekendheid van maatregelen en de effecten van de pandemie op hun leven.
Kwetsbare groep
Uit het onderzoek bleek dat de illegale migranten goed op de hoogte waren van de pandemie. Van den Muijsenbergh: ‘Informatie was hier in eerste instantie alleen in het Nederlands beschikbaar. Maar ze kregen informatie in hun eigen taal via landgenoten of andere kanalen. Ze waren zelfs early adapters en droegen al vroeg mondkapjes, omdat ze zichzelf zien als kwetsbare groep. Ze mogen zich namelijk niet verzekeren tegen ziektekosten en als werk en inkomen wegvallen raken ze dakloos.’
Deze groep kon de maatregelen echter moeilijk volgen. ‘Illegalen werken vaak bij mensen thuis, als schoonmaker, kinderoppas of ziekenverzorger. Daarom konden ze niet thuiswerken en moesten ze vaak reizen met het openbaar vervoer,’ legt Van den Muijsenbergh uit. ‘De gezinnen waar zij werkten gingen heel verschillend om met de maatregelen. Soms werden die helemaal niet gevolgd, of werd niet verteld dat gezinsleden corona hadden. Dat gaf een onveilig gevoel.’
Rompslomp
Veel illegalen raakten hun werk deels of helemaal kwijt. Bijvoorbeeld omdat mensen zelf thuis gingen werken en daarom geen oppas meer nodig hadden. Of ze wilden niet nog een extra persoon in huis vanwege besmettingsgevaar. Illegalen hebben hierin geen wettelijke bescherming. Ontslag leidde direct tot geldgebrek en verlies van woonruimte. Vanuit de gemeenschap kwam hulp, zo vingen migrantenkerken veel mensen op.
Ook toegang tot de zorg was moeilijk. Testen op corona ging in het Nederlands via online aanmelding met een BSN. Maar dat hebben deze mensen niet. Het kon ook zonder BSN, maar dat was zelfs bij medewerkers van de GGD niet altijd bekend en betekende een hoop rompslomp. Datzelfde gold voor vaccineren en de QR-code: het kon, maar was ingewikkeld. De huisarts was minder goed bereikbaar, en dan vooral telefonisch en online. Dat is lastig voor deze mensen.
Recht op zorg
‘Illegale migranten vinden moeilijk informatie en denken dat ze geen medische hulp kunnen krijgen, omdat ze geen geld hebben,’ schetst Van den Muijsenbergh. ‘Terwijl het in Nederland goed geregeld is. Hier hebben illegale migranten recht op alle medisch noodzakelijke zorg, en krijgen hulpverleners hiervoor financiële compensatie. Ik vind dat de GGDs echt hun best hebben gedaan, maar toch kwamen illegalen niet voor een test of een prik, uit angst voor uitzetting.’
Hoe kunnen we de situatie bij een volgende pandemie verbeteren? ‘We moeten deze mensen beter bereiken, in de eigen taal, via de instanties waarmee zij in aanraking komen. Ze moeten fysiek terecht kunnen bij de huisarts. We hebben meer regels nodig voor werkgevers die illegalen in dienst hebben. En we moeten deze groep beter wijzen op hun recht op zorg, vaccinatie en goede werkomstandigheden, en duidelijk maken dat ze daarmee niet in gevaar komen.’