Uit het verantwoordingsonderzoek over 2018 van de Algemene Rekenkamer rijst soms een dubbel beeld. Waar besloten was meer te investeren, lukte het niet altijd om het extra geld daadwerkelijk uit te geven. En waar besloten was geen extra geld uit te geven, ging de dienstverlening van het Rijk soms achteruit. Een ogenschijnlijke tegenstrijdigheid, die de Algemene Rekenkamer mede verklaart uit taakstellingen en bezuinigingen van de voorgaande jaren. Dit schrijft de Rekenkamer op de website.
Van de € 5 miljard die extra beschikbaar was, is per saldo € 1 miljard doorgeschoven naar latere jaren, berekende de Algemene Rekenkamer. Dat het niet altijd lukte om het geld te besteden had verschillende oorzaken. Het kost tijd voordat investeringen zijn gepleegd en nieuwe werknemers zijn aangenomen, opgeleid en ingezet – zeker nu de vraag naar personeel het aanbod overtreft. Het eerste speelt bijvoorbeeld bij het Ministerie van Defensie, waar zes jaar zit tussen het besluit een bevoorradingsschip te kopen en de tewaterlating ervan. Het tweede doet zich voor bij de politie en UWV.
De Algemene Rekenkamer keek bij de zorg, Defensie, het basisonderwijs, politie en Rijkswaterstaat hoe extra geld wordt besteed en of dat doeltreffend is. Onderzocht zijn de plannen voor verbetering van de kwaliteit van de verpleeghuiszorg, de intensiveringen bij Defensie, politie en UWV en de inzet van gelden voor verlaging van de werkdruk in het basisonderwijs.
Daarnaast dook de Rekenkamer in de onderhoudssituatie van bruggen en sluizen in hoofdvaarwegen. Daar werd de afgelopen jaren voor € 414 miljoen aan onderhoudswerk uitgesteld, deels door een te krap budget. Dat staat in contrast met de aanwending van de extra € 543 miljoen die het kabinet uittrok voor nieuwe infrastructuur: dat geld is niet uitgegeven in 2018, maar doorgeschoven naar 2020 en 2021, omdat de aanleg voorbereidingstijd kost.
Dit overziende zei Arno Visser, president van de Algemene Rekenkamer bij de aanbieding van de verantwoordingsstukken aan de Tweede Kamer: “Extra geld leidt niet meteen tot zichtbaar resultaat. En er is ook nog achterstallig onderhoud op plaatsen waar geen geld beschikbaar is. Dat is op dit moment nog wel verklaarbaar. Onze vraag is of daar de komende jaren verandering in komt.”
Strategisch personeelsbeleid nodig
Een knelpunt dat zichtbaar is in de zorg, het basisonderwijs, de politie, UWV, bij de Belastingdienst en Defensie is dat het vliegwiel pas op gang kan komen als er meer mensen kunnen worden aangenomen. Er is geld om de krijgsmacht te moderniseren, de kwaliteit van verpleeghuiszorg te verbeteren, de politie te versterken en de werkdruk op de basisscholen te verlagen. Er zijn over de hele breedte wel voldoende mensen werkzaam in de publieke sector. Maar tegelijkertijd zijn er te weinig leraren, agenten, ouderenverzorgers, gevangenisbewaarders, verplegers, commando’s, ingenieurs, IT-specialisten, inkopers. Daar ligt de grote uitdaging. Soms zwaaien er meer mensen af dan er nieuwe mensen binnenkomen, zoals militairen bij Defensie en agenten bij de politie.
De Algemene Rekenkamer waarschuwt in die gevallen dat het mede gezien de krapte op de arbeidsmarkt de vraag is of het benodigde personeel gevonden gaat worden. Op die waarschuwing gaat het kabinet, getuige de reacties van de ministers van Financiën en BZK op de uitkomsten van het verantwoordingsonderzoek, niet in.
Instandhouding ICT vraagt meer aandacht
Betere dienstverlening van het Rijk staat of valt bij goede bedrijfsvoering. De Algemene Rekenkamer signaleert dat het Rijk op dit punt minder goed presteerde dan voorgaande jaren. De Rekenkamer onderzocht dit jaar rijksbreed hoe het staat met de ICT.
Dat digitale systemen betrouwbaar werken, is cruciaal voor goede dienstverlening van het Rijk. Wie bijvoorbeeld een huurtoeslag aanvraagt, aangifte doet bij de politie, een nieuwe baan krijgt of juist een uitkering aanvraagt, moet daarop kunnen rekenen. Echter, van de 47 keer dat de Rekenkamer onvolkomenheden in de bedrijfsvoering constateerde, ging het 19 keer over ICT en beveiliging van data.
Volgens de Algemene Rekenkamer staat het belang van ICT intussen goed op het politieke netvlies. Maar de aandacht gaat vooral uit naar nieuwe ICT en niét naar instandhouding van bestaande systemen, hoewel met dat laatste veel meer geld is gemoeid dan met vernieuwing.
Belastingdienst: quick fix niet mogelijk
Vooral bij de Belastingdienst speelt dat meer dan de helft van de systemen sterk is verouderd en daardoor duur in onderhoud en moeilijk aanpasbaar. Er is een plan voor modernisering, er is geld, maar het ontbreekt aan menskracht: de vraag naar IT-personeel was in 2018, net als in voorgaande jaren, veel groter dan het aanbod. Gedurende het jaar kwamen er meer problemen bij dan er konden worden opgelost. President Visser tekent hierbij aan: “Een quick fix is daar niet mogelijk.”
De Algemene Rekenkamer wijst er op dat het aantrekken van meer IT’ers niet zonder meer de oplossing is. “Er moet ook rekening gehouden worden met het absorptievermogen van de organisatie.” Om het totale personeelsbestand van de organisatie in 2019 op de geplande 29.600 fte uit te laten komen, moet de Belastingdienst ongeveer 3.450 fulltimers werven. Dat is bijna 12%.